Bu metin, 19.12.2011 tarihinde TBBM Başkanlığı Anayasa Uzlaşma Komisyonu’na sunulmuş metnin geliştirilmiş halidir.
Ülkemizin içinde bulunduğu “Yeni Anayasa” tartışmalarını TEMA Vakfı olarak yakından izliyoruz. Vakıf olarak yirmi yıldır yaptığımız çalışmaların sonucunda elde ettiğimiz bilgi, deneyim ve birikimlerimizi bir “Anayasa Önerileri Taslağı” kapsamında hem kanun koyucular, hem de kamuoyunun tamamıyla paylaşmaktan büyük mutluluk duyuyoruz.
Yeni Anayasa Önerileri Taslağı’nı hazırlama sürecinde dört başlangıç noktamız oldu. Bunlar, sırasıyla, “Sürdürülebilir yaşam ve ekosistemin korunması”, “Kazanılmış hakların korunması ve üç kuşak hakkın tamamının temel hak ve özgürlükler olarak Yeni Anayasa’da yer alması”, “Demokratik ve katılımcı bir süreç” ve “Mevcut Anayasanın Genel Esaslar bölümünün ve özellikle değiştirilemez maddelerin Yeni Anayasa’da da aynen korunması” oldu. Bu ilkeler çerçevesinde “yaşama sahip çıkan” ve hem sağlıklı bir ekosistemde yaşamanın, hem de böylesi bir ekosistemin korunmasını istemenin anayasal bir hak olarak tanımlandığı bir metin kaleme aldık.
Önünüzdeki metinde Türkiye’nin yeni anayasa sürecine büyük katkıda bulunabileceğini düşündüğümüz birçok madde önerisi ve genel felsefemizin altını çizen tanımlamalar var. Toprak ve suyu birer kaynak olarak değil, “doğal varlıklar” olarak tanımlamamız buna bir örnek. “Gıda ve suya erişme ve dengeli beslenme hakkı” gibi madde önerilerimiz insanlarımızın refahı ve doğanın korunması amaçlarının sürdürülebilirlik odaklı bir yaklaşımla rahatlıkla beraber karşılanabileceğine vurgu yapıyor. Yurttaş girişimleri ve katılım hakkı konusundaki önerilerimiz de yurttaşların ve sivil toplum örgütlerinin karar alma süreçlerine etkin katılımına verdiğimiz önemi yansıtıyor.
Bu çalışmada emeği geçen TEMA Vakfı Yeni Anayasa Önerileri Taslağı Hazırlama Çalışma Grubu’nun aşağıda adı geçen üyelerine ve katkıda bulunanlara teşekkürlerimi sunuyorum. Bundan sonraki süreçte de siz değerli TEMA Vakfı dostlarının, temsilcilerimizin, gönüllülerimizin, bize destek ve güvenlerini esirgemeyen tüm vatandaşlarımızın değerli fikir ve katkılarıyla bu taslağı geliştirme çabası içinde olacağız.
M. Serdar Sarıgül
TEMA Vakfı Genel Müdürü ve İcra Kurulu Üyesi
TEMA Vakfı Yeni Anayasa Önerileri Taslağı
Çalışma Grubu Üyeleri
(Alfabetik sıralamayla)
Av. Ömer AYKUL
TEMA Vakfı Hukuk Danışmanı
Prof. Dr. Aynur AYDIN COŞKUN
TEMA Vakfı Bilim Kurulu Üyesi
Durukan DUDU
TEMA Vakfı Çevre Politikaları Koordinatörü
Esra YAZICI GÖKMEN
TEMA Vakfı Şehir ve Bölge Planlama Uzmanı
Mahir GÜRBÜZ
TEMA Vakfı Teknik Danışmanı
M. Serdar SARIGÜL
TEMA Vakfı Genel Müdürü ve İcra Kurulu Üyesi
TEMA VAKFI’NIN YENİ ANAYASA ÖNERİLERİ TASLAĞI
1. Mevcut Anayasanın “Genel Esaslar” bölümü ve özellikle değiştirilemez maddeleri yeni Anayasada da aynen korunmalı ve Anayasa sistematiği ve ilgili maddeler ve gerekçeleri aşağıdaki gibi olmalıdır.
GENEL GEREKÇE
BAŞLANGIÇ
BİRİNCİ KESİM
Genel Esaslar
2. Özellikle yeni Anayasada “Temel Hak ve Özgürlükler” aşağıda belirtildiği şekilde dört bölüm halinde olmalı ve evrensel kabul gören üç kuşak hakları da içermelidir. Ayrıca mevcut Anayasanın 90/son cümlesinin de “Yasama Bölümünün İlgili Maddesinde Aynen Muhafazası” asıldır. Vakfımızın görev alanına girmeyen bölüm ve maddeler işaretlenmiş, görev alanına girenlerin ise hem altı çizilmiş ve hem de maddeler gerekçeleri ile “çerçeve içine alınarak” yazılmıştır.
İKİNCİ KESİM
Temel Hak ve Özgürlükler
Birinci Bölüm
Temel hak ve özgürlüklerle ilgili genel hükümler
İnsan onurunun dokunulmazlığı (TEMA Vakfının konusu dışındadır)
Eşitlik (TEMA Vakfının konusu dışındadır)
Temel hak ve özgürlüklerin niteliği (TEMA Vakfının konusu dışındadır)
Temel hak ve özgürlüklerin bütünlüğü (TEMA Vakfının konusu dışındadır)
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması
Sınırlama koşulları (TEMA Vakfının konusu dışındadır)
Temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılmaması (TEMA Vakfının konusu dışındadır)
Olağanüstü yönetim hallerinde Temel hak ve özgürlükler (TEMA Vakfının konusu dışındadır)
Temel hak ve özgürlüklerin etkin kullanımını sağlayan güvenceler
Hak arama özgürlüğü ve savunma hakkı
Madde ....... - Herkes, meşru ve hukuken geçerli bütün araç ve yollardan yararlanarak doğal hâkim önünde davacı veya davalı olarak sav, savunma ve adil yargılanma hakkına sahiptir.
Yargının işleyişine ilişkin kanunlar, bu hakkın etkili ve hızlı kullanılmasını sağlayacak şekilde düzenlenir. Yargılamada taraflar ile iddia ve savunma arasında silahların eşitliği kuralının işlemesi için gerekli fiziki ve yasal düzenlemeler yapılır.
Hiç kimse doğal hâkiminden başka bir merci önüne çıkarılamaz. Doğal yargı yolunu ortadan kaldırabilecek olağanüstü adli merciler kurulamaz. Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.
Herkes, hakkındaki suçlamayı öğrenme, suçlamayla ilgili belgelerin tamamına ulaşma, her türlü delilin toplanmasını isteme, çevirmenden yararlanma, davasının makul süre içinde bitirilmesini isteme haklarına sahiptir.
Kanuna aykırı usullerle elde edilmiş bulgular delil olarak kabul edilemez.
Kimse, kendisi ve yakınları aleyhine beyanda bulunmaya veya bu yolda kanıt göstermeye zorlanamaz.
Mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. Ancak, genel ahlâkın ve kamu güvenliğinin zorunlu kıldığı, küçüklerin korunmasının, davaya taraf olanların özel yaşamlarının gizli tutulmasının gerektirdiği durumlarda mahkemeler, uygun görecekleri ölçüde duruşmaların
bir kısmının veya tamamının kapalı olarak sürdürülmesine karar verebilirler. Hüküm, açık oturumda açıklanır.
Küçüklerin yargılanması hakkında kanunla özel kurallar konulabilir.
Mahkeme kararları gerekçeli olarak en kısa sürede yazılır.
Özgürlüğü bağlayıcı cezalara karşı kanun yollarına başvurma hiçbir biçimde önlenemez.
Dava açmak ve kendini savunmak için yardıma gereksinimi olanlara, ilgili kurumlar aracılığı ile etkili bir adli yardım sağlanır.
Gerekçe:
Maddeyle, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin adil/düzgün yargılanma hakkıyla ilgili 6. maddesi arasında bağlantı kurulmuştur.
“Hak arama hürriyeti”, “kanuni yargı yolu” ve “Duruşmaların açık ve kararların gerekçeli olması” başlıklı yürürlükteki üç madde, aynı konuyu kapsama özelliği göz önüne alınarak birleştirilmiştir.
Maddenin kenar başlığı, yeni düzenlemeyi yansıtacak biçimde genişletilmiştir.
Yürürlükteki 36. maddenin 1. fıkrasına eklenmiş olan AİHS’nin 6. maddesi ışığında “adil/düzgün yargılanma hakkı” ile ilgili olarak, maddeye eklenen yeni fıkralarla (4, 7, 8 ve 9) “adil yargılanma hakkı” nın kullanılması usullerine açıklık getirilmiştir.
İkinci fıkra ile bütün yargılama yasalarının adil yargılanma ilkelerine uygun olması gereği vurgulanmıştır.
Ayrıca, hukuk ve ceza davalarında, düzgün yargılama hakkının önemli bir öğesi olan taraflar ve iddia ile savunma arasında “silahların eşitliği” ilkesinin işlerlik kazanabilmesi için gerekli fiziki ve yasal önlemlerin alınması yükümlülüğü getirilmiştir.
Beşinci fıkra olarak önerilen kurala göre, kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular delil olarak kabul edilemeyecektir.
Altıncı fıkrada “kanunla gösterilen” ibaresi, kanun koyucuya bu konuda ilkeyle bağdaşmayacak kesin bir takdir yetkisi verdiği şeklinde anlaşılmaması için metinden çıkarılmıştır.
Yürürlükteki 37. madde 3. fıkrada korunmuş; ancak, “kanuni hâkim” yerine daha geniş bir güvence sağlayan “doğal hâkim” terimi tercih edilmiştir. Bu hakkın bir ek güvencesi olarak “doğal yargı yolunu ortadan kaldırabilecek olağanüstü adli merciler kurulamayacağı” na ilişkin hükme yer verilmiştir.
Dokuzuncu fıkrada hürriyeti bağlayıcı cezalar aleyhine kanun yollarına başvurma hakkının hiçbir surette önlenemeyeceği belirtilmek suretiyle hak arama özgürlüğüne bir ek güvence sağlanmıştır.
Günümüzdeki uygulama adli yardımı beklenen ölçüde sağlayamamaktadır. Maddeye eklenen 9. fıkra ile gerek dava açma ve gerekse kendini savunma bakımından yoksul ve muhtaç durumda olanlara yetkili kurumlar aracılığı ile etkili bir adli yardım yapılması hususunda kanun koyucuya görev yüklenmiştir. Ayrıca “kişi özgürlüğü ve güvenliği” maddesinin 6. fıkrasında yakalananlara sorgu esnasında avukat bulundurma hakkı tanınmıştır.