Hiciv (Arapça, hacw -yergi, alay, aşağılayıcı şiir), kişileri, toplumları, kurumları veya olayları alaycı, iğneleyici ve eleştirel bir dille anlatan edebî bir tür… Hicivde mizah ve eleştiri var… Hicivde, yanlışlar, ahlâkî çöküntüler, politik yozlaşmalar; ironi, parodi, alay vb. kullanılarak, bireylerin kusurları abartılır, sert ve ince bir üslupla dillendirilir… Hicivle; yanlışlar, hatalar ve bozuk olan her ne ise açığa çıkarılır… Hiciv, alaycı ve iğneleyicidir... Hicvin hedefinde; kimler ve neler yok ki… Yolsuzluk yapan yöneticiler, devlet adamları, halk, sanatçılar ve bireyler… “Gerçek hiciv, can yakar ama düşündürür.” (George Bernard Shaw)… Hiciv, nazımda (şiirde) ve nesirde (düzyazıda) kullanılır… Günümüzde hiciv, karikatür, mizahî yazılar, politik eleştiriler ve mizah programları vb. farklı formatlarda mevcut… Hiciv, gülerek düşündüren keskin bir söylem… Hiciv, edebiyatın en tesirli ve en eğlenceli silahı… İctimaî, siyasî, ferdî zaafları, yanlışları ve tuhaflıkları mizah yoluyla eleştirir hiciv… Hiciv, gülümseten bir metin gibi görünse de, arka planda ciddi bir eleştiridir, yergidir aslında… Hiciv yazmak; ilim, irfan, yetenek ve cesaret işi… Hiciv ustası; tabu olan hurafeleri, yanlış yapan güçlü kişileri hedef alır; bu yüzden, hep namlunun ucundadır… Hiciv, antik dönemlerden beri insanlığın iletişim araçlarından biri olmuş…

Dünya edebiyatında, öne çıkan hiciv ustaları: Eski Yunan’da Aristophanes, komedya türündeki oyunlarıyla dönemin politik figürlerini ve toplumsal normları alaya almış… Roma’da ise Juvenal ve Horatius, hiciv şiirleriyle toplumun ahlâkî çöküşünü ve siyasî yozlaşmayı eleştirmiş… Juvenal (MS 1. yüzyıl), Romalı şair… ‘Satirler’ (Satires) adlı eserinde, Roma toplumunun ahlâkî çöküşünü, yozlaşmayı ve siyasi yapıyı sert bir dille eleştirmiş… Cerir (650-728), Arap şiirinin en büyük hiciv şairlerinden biri, rakipleriyle yaptığı edebî atışmalarla ünlü… Ferezdak (641-732), Cerir’in çağdaşı olup, özellikle Emevi yöneticilerini eleştiren şiirleriyle tanınmış… Dırar bin Hattab, erken dönem İslam hiciv şairlerinden biri, zamanının yöneticilerine sert eleştiriler yapmış… Ömer Hayyam (1048-1131), Rubaileriyle tanınmış, hiciv konusunda da zekice dokundurmalar yapmış… Sadi Şirazi (1210-1291), ‘Gülistan’ ve ‘Bostan’ adlı eserlerinde, toplumsal eleştiriler yapmış… Ubeyd-i Zâkânî (1300’ler), Fars edebiyatında hiciv ve mizahın en büyük ustalarından biri… ‘Risaletü’l-Şeytaniyye’ ve ‘Musk-u Hamegan’ gibi eserlerinde dönemin ahlâkî çöküntüsünü eleştirmiş… François Rabelais (1483-1553), Fransız Rönesans döneminin önemli yazarı… ‘Gargantua ve Pantagruel’ adlı eserinde, dönemin kilisesini, eğitim sistemini ve toplumsal yapıyı eleştirmiş… Molière (1622-1673), Fransız tiyatrosunun en büyük isimlerinden biri… Oyunlarında toplumsal yapıyı eleştirmiş… ‘Cimri’ (L’Avare), ‘Tartuffe’ ve ‘Kibarlık Budalası’ (Le Bourgeois Gentilhomme) gibi eserlerinde, insanların açgözlülüğünü, ikiyüzlülüğünü ve sahtekârlığını eleştirmiş… Jonathan Swift (1667-1745), İngiliz hiciv yazarı… ‘Gulliver’in Gezileri’ (Gulliver’s Travels) adlı eserinde, insanlığın kibrini, siyasî yozlaşmayı ve toplumsal adaletsizliği eleştirmiş… Lilliput ülkesindeki küçük insanlar ve Brobdingnag devleri üzerinden insan doğasını ve toplumun eksikliklerini dile getirmiş… Voltaire (1694-1778), Fransız Aydınlanma döneminin önemli filozof ve yazarı… ‘Candide’ adlı eserinde, iyimserlik felsefesini ve dönemin toplumsal yapısını, din, siyaset ve toplumun aksayan yönlerini sert bir şekilde eleştirmiş… “Bir ulusun karakterini anlamak istiyorsanız, onun hicivcilerine kulak verin.” (Voltaire)… Charles Dickens (1812-1870), İngiliz edebiyatının en önemli isimlerinden biri… ‘Oliver Twist’ ve ‘İki Şehrin Hikâyesi’ (A Tale of Two Cities) gibi eserlerinde, toplumsal yapıyı, özellikle Victoria döneminin sınıf ayrımını, yoksulluğu ve adaletsizliği eleştirmiş… Mark Twain (1835-1910), Amerikan edebiyatının en büyük hiciv ustası… ‘Huckleberry Finn’in Maceraları’ (Adventures of Huckleberry Finn) ve ‘Tom Sawyer’ın Maceraları’ (Adventures of Tom Sawyer) gibi eserlerinde toplumsal yapıyı, özellikle ırkçılık, sınıf ayrımı ve insan doğası gibi konularda eleştiriler yapmış… “Hiciv, güçlüleri rahatsız eder; bu yüzden hep tehlikelidir.” (Mark Twain)… George Orwell (1903-1950), İngiliz yazar… ‘Hayvan Çiftliği’ (Animal Farm) ve ‘1984’ gibi eserleriyle totaliter rejimleri (Stalinizmi) ve siyasi iktidarın yozlaşmasını eleştirmiş… Kurt Vonnegut (1922-2007), Amerikalı yazar… ‘Mezbaha No. 5’ (Slaughterhouse-Five) ve ‘Kedi Beşiği’ (Cat’s Cradle) gibi eserlerinde, savaş, teknoloji, din ve insan doğası gibi konularda eleştiriler yapmış… Oscar Wilde (1854-1900), İrlandalı yazar… ‘Dorian Gray’in Portresi’ (The Picture of Dorian Gray) ve ‘Ciddi Olmanın Önemi’ (The Importance of Being Earnest) gibi eserlerinde toplumsal yapıdaki katı ahlâk anlayışını ve ikiyüzlülüğü eleştirmiş… “Hiciv, gerçeğin en keskin halidir.” (Oscar Wilde)… Aldous Huxley (1894-1963), İngiliz yazar… ‘Cesur Yeni Dünya’ (Brave New World) adlı eseriyle teknolojik gelişmelerin ve totaliter rejimlerin insanlık üzerindeki etkilerini eleştirmiş… Terry Pratchett (1948-2015), İngiliz yazar… ‘Diskdünya’ (Discworld) serisindeki eserlerinde, toplumsal, siyasî ve kültürel eleştiriler yapmış…

Edebiyatımızda, birçok hiciv ustası var… Hiciv, özellikle Osmanlı döneminde, şairler, kıvrak zekâlarını kullanarak yolsuzluk yapan yöneticileri ve toplumsal yapıyı tenkit etmişler… Klasik edebiyatta hiciv, şiir şeklinde yazılmış, ancak düzyazı formu da kullanılmış… Nefî (1572-1635), Osmanlı döneminin kasideleri ve hicivleriyle tanınan en ünlü şairi… Devlet adamlarını ve toplumun aksayan yönlerini sert bir dille eleştirmiş; dönemin sadrazamı Bayram Paşa’ya yazdığı bir hiciv yüzünden 4. Murad döneminde idam edilmiş… Şair Eşref (1847-1912), Osmanlı’nın son döneminde devlet adamlarını ve yozlaşmayı sert bir dille eleştirmiş… Koca Ragıp Paşa (1698-1763), bürokrat şair… Osmanlı’daki bürokratik çürümeyi eleştirmiş… Şeyhî (1371-1431), ‘Harnâme’ adlı mesnevisiyle meşhur olmuş… Eserde, toplumsal adaletsizlik ve insanların açgözlülüğü hiciv yoluyla eleştirilmiş; bir eşeğin başından geçen olaylar üzerinden dönemin toplumsal yapısına göndermeler yapılmış… Ziya Paşa (1829-1880), Tanzimat döneminin önemli şair ve yazarı… ‘Terkib-i Bent’ ve ‘Tercib-i Bent’ gibi eserlerinde hicivsel eleştirilerde bulunmuş… ‘Zafernâme’ adlı eserinde, dönemin yönetimini ve bürokrasisini sert bir dille eleştirilmiş... Namık Kemal (1840-1888), vatan şairi… Dönemin yönetimini ve toplumsal yapıyı eleştirmiş… Hüseyin Rahmi Gürpınar (1864-1944), roman yazarı… ‘Şıpsevdi’, ‘Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaç’ gibi romanlarında, dönemin toplumsal yapısını, batılılaşma sürecini ve insanların ikiyüzlülüğünü hiciv yoluyla ele almış… Aziz Nesin (1915-1995), öykü ve roman yazarı… Eserlerinde, toplumun aksayan yönlerini, bürokrasiyi, siyasî yozlaşmayı ve insanların açgözlülüğünü hiciv yoluyla ele almış… ‘Zübük’ adlı romanı, siyasî hiciv türünün en önemli misallerinden biri… Rıfat Ilgaz (1911-1993), ‘Hababam Sınıfı’ serisiyle tanınmış; eserlerinde eğitim sistemini, toplumsal yapıyı ve bürokrasiyi hiciv yoluyla eleştirmiş… Muzaffer İzgü (1933-2017), çocuk edebiyatı ve mizah yazarı… ‘Zıkkımın Kökü’, ‘Ekmek Parası’ gibi eserlerinde, toplumun aksayan yönlerini ve insanların yaşadığı zorlukları hiciv yoluyla dillendirmiş… Oğuz Aral (1936-2004), karikatür sanatının önemli isimlerinden biri… ‘Gırgır’ dergisiyle karikatürlerinde toplumsal ve politik eleştiri yapmış… Can Yücel (1926-1999), şiirleri ve çevirileriyle tanınan şair… ‘Maaile’ adlı şiir kitabını, hiciv türünde yazmış… Unutmayalım, “Hiciv, akıl sahiplerinin elinde bir terbiye aracıdır, cahillerin dilinde ise iftira olur.” (Ebu Hayyan et-Tevhidi)… Günümüz dünyasında, hiciv, sadece edebiyatla sınırlı değil… Karikatürler, televizyon programları, sosyal medya gönderileri ve hatta internet meme(mim)’leri (geyikleri) bile hiciv unsurları taşıyabilmekte… Özellikle politik hiciv, modern dünyada büyük bir izleyici kitlesine sahip… ‘The Daily Show’ vb. programlar, haberleri mizahî bir dille sunarak hem güldürür hem izleyicileri güncel olaylar hakkında düşündürür… Sosyal medya ile hiciv, yeni bir boyut kazanmış durumda… X (Twitter)’de birkaç kelimeyle yazılan ironik bir tweet, milyonlarca kişiye ulaşıp etkili olabilmekte… Sosyal medyada hiciv yapmak, oldukça riskli; ironi bazen yanlış anlaşılabilmekte ve yazan kişi hedef hâline gelebilmekte… Hiciv, dezenformasyon (bilgi çarpıtma, yanıltma) maksatlı yapılmamalı… Hiciv ustası, arif olandır; dilli düdük olan değil!

Önemli olan, nasıl ve ne zaman hiciv yapılacağını bilip, sözü mihenk taşına vurup söz söylemesini bilmek… Kalp kırmadan, baş üzerinde baş bırakmamayı marifet bilmeden… “İncitici söz, hiciv değil zulümdür. Hakikati dile getiren söz ise bir nasihattir.” (Mevlana Celaleddin Rumi)… Selam, sevgi ve saygılarımla. https://bit.ly/muzafferceven kanalımı takip etmeniz, linki paylaşıp destek olmanız, olumlu-olumsuz görüşlerinizi, eleştirilerinizi iletmeniz dileğiyle…