İnsanların dünya hayatında en önemli önceliği mutlu olmak ve kendini gerçekleştirmektir. Bu durum hayat şartları gereği pek kolay olmayabilir. Bazen engeller, sorunlar yaşanabilir. Bu engeller bazen bireysel bazen de tüm engellileri kapsayabilir. Kişi bu sorunların kendi başına üstesinden gelebileceği gibi bazen başkalarının yardımına ihtiyaç duyabilir. Engelli bireylerin engelleri aşması, diğer bireylere nazaran daha fazla imkân ve çabayı gerektiren bir durumdur. Engelli bireyler kendi çabalarıyla bu engelleri aşmaya çalışırlarken, topluma da bazı sorumluluklar düşmektedir. Eğer toplum bu konuda üzerine düşen görevi yaparsa, engellilerin engelleri daha kısa zamanda ortadan kalkmış olacaktır.

Dünyaya gelen her insanın, sıkıntı, kaza, bela ve musibetlere düçar olmama noktasında bir garantisi yoktur. Bu dünya arenasında kimileri, daha kısa bir ömür, kimileri hastalıklar içerisinde, kimileri de belâlara duçar olarak sayılı günlerini geçirmektedir. Şu anda sağlam ve sağlıklı/engelsiz olan bir insanın az sonra engelli konumuna gelmeyeceği konusunda elinde bir güvencesi yoktur. “Ne olduğuna değil, ne olacağına bak.” sözü de bu gerçeği ifade etmektedir. Dolayısıyla öyle bir dünya ortamı söz konusu ki, başta ölüm olmak üzere her türlü olumsuzluğun her an insanın başına gelme olasılığı söz konusudur ve her insan buna aday konumundadır. İnsan beğense de beğenmese de böyle bir hayat yaşamak durumundadır.

İnsanın yeryüzünde karşılaştığı sıkıntı ve problemler, pek çok sebepten kaynaklanabilmektedir. Bunların kimisi, insanın kendisinden kaynaklanmakta, kimisi de kendi dışında, iradesi haricinde cereyan etmektedir. Başka bir ifade ile diyebiliriz ki, sakatlıklar ya doğuştan ya da sonradan ortaya çıkmaktadır. Sonrakileri de deprem, sel, yıldırım düşmesi gibi irade dışı cereyan eden tabii afetler ile kişinin kendisinin ihmali (tedbirsizliği ve hataları) neticesinde başına gelenler şeklinde iki kategoride inceleyebiliriz. Bu bağlamda “inanan insan, bu dünyada ilahî yasalara, evrensel ve toplumsal kurallara uymazsa sözgelimi, sağlığına, gıdalarına ve temizliğe dikkat etmezse hasta olabilir, trafik kurallarına uymazsa kaza yapabilir, hastalık ve kaza sonucu sakat kalabilir. Burada kusuru insanın kendisinde araması gerekir.” (İsmail Karagöz, “Kur’an’ın Engellilere Yaklaşımı”, s. 19.) Kimi musibetler vardır ki, ferdin hiçbir kusuru olmasa da imtihan için verilmiş olabilir. Dolayısıyla meydana gelen sakatlıkların, ceza mı, imtihan mı yoksa ihmalkârlıktan dolayı mı olduğunu her zaman kesin çizgileriyle ayırt etmek mümkün değildir. Engelli kişilere Allah’ın cezalandırdığı kişiler olarak bakmak doğru değildir. İnsanın başına gelen bela, musibet ve kazaların Allah’ın bir imtihanı mı, cezası mı, yoksa kendi tedbirsizlikleri veya hatalarından mı kaynaklandığı konusu İslâm âlimleri arasında çok tartışılmış ve ortaya farklı yorum ve düşünceler çıkmıştır.

İslam’ın engellilere yaklaşımı, manevi risklerin oluşumunu engelleyici ve koruyucu manevi sosyal hizmetler çerçevesinde olmaktadır. Böylece engellilere yönelik ortaya çıkabilecek olumsuz bakış açıları engellenecek, engellilerin de manevi açıdan yanlış düşünce, tutum ve davranışlara yönelmesinin önüne geçilmiş olacaktır. Manevi yön, sadece dinî anlam içermez, aynı zamanda kişinin ruh dünyasını, psikolojik durumunu ve etrafıyla sağlıklı iletişimini de kapsar. (Mualla Selçuk, “Din Hizmetlerinde Rehberlik ve Dinî Danışmanlık”, Din Hizmetlerinde İletişim ve Halkla İlişkiler, Editör: Cemal Tosun, Anadolu Üniversitesi yayınları, Eskişehir 2006, ss. 136-137.)

Toplumda bireyler arasında saygı ve sevgi ortamının oluşması, zor zamanlarda dayanışma ve yardımlaşmanın sürdürülmesi, darda kalmışın ihtiyaçlarının karşılanması, engelli bireylerin toplumla bütünleşmesine katkı sağlayacaktır. İslam bir taraftan engellisi ve engelsiziyle toplumsal bütünleşmenin gerçekleşmesi için çaba sarf ederken, diğer taraftan engellilerin sorunlarıyla başa çıkmada, dinî argümanlar kullanarak onların rehabilitesini amaçlamaktadır. Dinî inanç, bireye çözülemeyecek sorunun, ortadan kaldırılamayacak engelin olmadığı mesajını vererek, sorunla karşılaşan bireye cesaret vermektedir. Ona her problemin çözülebileceği şeklinde verdiği moral-motivasyonla farkındalık ve çözüm odaklı anlayışın oluşmasını sağlamaktadır. (Suat Cebeci, Dini Danışmanlık ve Rehberlik, DİB yayınları, Ankara 2012, s. 145-167.)

İslam, toplumsal yapı içerisinde engellilere bazı görevler vererek rehabilitelerini amaçlarken, diğer taraftan onlara yardım edilmesini, derdine ortak olunmasını her türlü ekonomik ve sosyal desteğin sağlanmasını, toplumsal dayanışma örneği sunulmasını da istemiştir. Hz. Peygamber konuyla ilgili olarak “Âmâ’ya rehberlik etmen, sağır ve dilsize anlayacakları bir şekilde anlatman, muhtaç kimseye ihtiyacını tedarik etmen için gerekli ilgiyi göstermen, derman arayan dertlinin imdadına koşman, koluna girip güçsüze yardım etmen, konuşmakta güçlük çekenin meramını ifade edivermen, bütün bunlar sadaka ibadet çeşitlerindendir.” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/168-169.) buyurmakla engellilerle ilgili neler yapılabileceği, Müslümanların nasıl bir tutum ve davranış içerisinde olmaları gerektiğini özetlemektedir. (İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DİB Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2011, s. 360.)

İslam, engellilere kolaylık olsun mantığı ve anlayışıyla ibadetlerden uzaklaşmaları ve sosyal hayattan dışlanmalarına sebep olacak muafiyetler sağlamaktan ziyade, ibadetlerini sağlıklı bir şekilde imkânlar ölçüsünde yapmaları için rehberlik etmiştir. Toplumun normal bireyi olan engellileri asla diğer insanların insaf ve merhametine terk etmemiştir. Zira herkes için olduğu gibi onların da yaşama hakkının kutsal olduğu kabul edilmelidir. Engellilere, engeliyle birlikte hayatın her türlü imkânından, engelsiz bireylerin yararlandığı gibi yararlanma hakları verilmelidir. Şartlara ve engel türüne göre istihdam imkânları sağlanmalıdır. Engelinden dolayı günlük hayatın her türlü sıkıntısına tahammül eden engellinin hayatın güzelliklerinin de farkına varması sağlanmalıdır. (Faruk Söyler, Hadislerde Özür Kavramı ve Hz. Peygamber’in Özürlülere Yaklaşımı, KSU Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri ABD, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2006, s. 44.)

Engellilerin toplumla bütünleşmesi ancak mevcut sorunların çözümü yoluyla gerçekleşebilecektir. Bu da engelli bireylerin en doğal haklarından olup, onların tek başına çözemeyecekleri, ancak başkalarının yardımıyla çözebilecekleri bir durumdur. Engellilerin sorunlarının çözülememesi standart altı bir yaşam kalitesinin onlara layık görülmesi veya o statüde yaşamaya devam etmeleri demektir. Kişinin fiziksel olarak birtakım davranışlarını yeterince yapamaması veya zorlanması onu diğer insanlardan ayıran en önemli özelliklerdendir. Bu durumda birtakım ayrılıklar, farklılıklar ortaya çıkmaktadır. İşte tam bu noktada engelli bireylere, toplumun diğer fertlerinin destekleyici, motivasyon arttırıcı birtakım katkılarının olması beklenmektedir. Bu onlar açısından son derece önemlidir.
Bireyin hayatında eğitim sürecinin amacı, tüm insanların gelişim basamaklarını, muhtemel olumsuzluklardan koruyarak, onu sağlıklı bir şekilde hayata hazırlamaktır. Sorunlarla karşılaştığında, sorunları giderebilme yeteneğini sağlayabilmektir. Eğitim, bir taraftan bu hedefini engelsiz bireyler için karşılamaya çalışırken., diğer taraftan özel eğitime muhtaç engelli bireyler için de bu fırsat ve imkânları sunabilmeyi hedeflemektedir. Engelli bireylerin içinde bulundukları maddi-manevi problemlerle başa çıkmalarında, engeliyle birlikte mutlu olabilmelerinde, dinin onlar için yapacağı önemli katkılar vardır. Engelliye dinin sunacağı katkı “dinî danışmanlık ve rehberlik” ilkeleri çerçevesinde yapılırsa amacına daha kolay ulaşacaktır. (Cebeci, Dini Danışmanlık ve Rehberlik, ss. 119-143.)

Hz. Peygamber, insanlar arasında ırk, renk, zengin-fakir, sakat-sağlam, makam ve şöhret gibi dışa yansıyan hususlarda hiçbir ayrım yapmamıştır. Onun insanlarla olan ilişkilerinde sürekli evrensel kriterler geçerli olmuştur. Dolayısıyla çevresinde var olan engelli insanlarla ilişkilerini en güzel bir şekilde yürütmüş, insanlara İslam hümanizmasını göstermiş ve ümmetine bu sahada da örnek olmuştur. Sorumluluklarını yerine getirdiği oranda insan yücelir. Kendisine tevdi edilen emanetlere riayet ettiği ve yükümlülüklerini yerine getirdiği sürece üstün/değerli olma vasfını kazanır. Zengin, fakir, genç, ihtiyar, güzel, çirkin, engelli, engelsiz, beyaz, siyah her statü ve meslekteki insan eşittir ve bu sayılan özellikler üstünlük vesilesi değildir. Dolayısıyla bu evrensel değerlere sahip olan engelli bir insan, bu değerlere sahip olmayan engelsiz bir insandan daha üstün ve daha faziletlidir. Ahlakı bir değer olarak kabul eden Hz. Peygamber’in hadis-i şerifleri de, bu istikamette mesajlar vermektedir. “Allah sizin suretlerinize ve mallarınıza bakmaz, lakin sizin kalplerinize ve amellerinize bakar.” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 285, 539.) "Sizin en hayırlınız ahlakı en güzel olanınızdır." (Buhâri, Edeb, 38.)

Dünyaya gelen her insanın evrende var olan olanaklardan yararlanmaya doğal olarak hakkı vardır. “Allah, yerde olanların hepsini sizin için yarattı.” (Bakara, 2/29.) Ayette insanlar arasında herhangi bir ayırım yapılmadan, yeryüzü nimetlerinin herkes için yaratıldığı ifade edilmektedir. Engelli insanları, bahşedilen bu nimet ve imkânlardan mahrum etmeye kimsenin hakkı ve salahiyeti yoktur. Aksine engellinin de bu evrenden istifadesini kolaylaştırıcı önlemlerin alınması bir görevdir. Bu durum kul hakkı olarak değerlendirilmeli ve dinî vecibe olarak telakki edilmelidir. Dolayısıyla onlara, tabiatın ve sosyal hayatın imkanlarından yararlanma noktasında önlerinde duran engelleri kaldırmamak haksızlık olur.
Hz. Peygamber’in, engellilere önem ve değer verdiğinin en güzel örneği onlara kamu alanında görev vermiş olmasıdır. Engellileri, kamu hizmetleri dahil, hak ettikleri hiçbir haktan mahrum etmemeye azami çaba sarf etmiştir. Böylece onları topluma kazandırmaya çalışmış, onları toplumun üretken olmayan bir kesimi olarak görmemiştir. Bir insanı sevindirmenin ve onurlandırmanın en güzel yolu ona memnun olacağı bir görev/iş verilmesidir. Özellikle bu, engellilerde daha bir önem kazanmaktadır. Hz. Peygamber, görme engelli olan ve hicretten önce Medine’de Kur’an öğreticisi olarak görev yapan Abdullah b. Ümmi Mektum’u, Mescid-i Nebevi’de müezzin olarak görevlendirdiği gibi, Veda Haccı’na ve Uhud savaşına gidişi de dahil, çeşitli zamanlarda Medine dışına çıktığında 13 defa Medine’de kendi yerine vekil bırakmış, namazları o kıldırmıştır. (İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe, IV, 263- 264.) İslam’da engellilerle ilgili çeşitli hükümlerin belirlenmesi, Abdullah b. Ümmi Mektum vesilesiyle mümkün olmuş, onların vekil bırakılmaları, imamlık yapmaları, savaşa iştirak etmeleri, farz namazlara katılmaları, korunma amacıyla köpek beslemeleri gibi konular açıklık kazanmıştır. Hz. Peygamber, namazlarda Abdullah b. Ümmi Mektum ve daha başka görme engellilerin imamlık yapmalarına izin vermiştir. (Abdullah Aydınlı, “İbn Ümmü Mektûm”, DİA., XX, 434.)

Hz. Peygamber’in, önde gelen sahabilerden Muaz b. Cebel’i ortopedik engeli olmasına rağmen Yemen’e vali olarak göndermştir. (Câhız, el-Bursân, 1987, s. 214; Ebû Davud, Akdiye, 11; Tirmizi, Ahkâm, 3; Ahmed. b. Hanbel, Müsned, V, 230, 236.) Engellilerin gerek bu vazifelerde görevlendirilmelerinde, gerek savaşlara katılmalarına izin verilmesinde ve gerekse mescide gidip-gelmelerinde güçlük olmasına rağmen Hz. Peygamber’in görme engelli sahabilerin cemaate devam etmelerini ısrarla istemesinde, onların toplumdan tecrit edilmemeleri, yeteneklerine uygun alanlarda istihdam edilerek üretici bireyler olmaları, ideallerini gerçekleştirmelerine engel olmama ve onların kişiliklerini gerçekleştirmelerine yardımcı olma gibi hikmetli bir espri yatmaktadır. Nitekim günümüzde de, pek çok engellinin arzu ettiği şey budur ve onlar, toplumun kendilerine acımalarından rahatsız olmaktadırlar.
 

Mekke fethedildiğinde, Hz. Ebu Bekir, yaşlı ve âmâ olan babası Ebu Kuhafe’yi sırtına yüklenerek Hz. Peygamber’in huzuruna getirmişti. Bu durumdan rahatsız olan Hz. Peygamber, “Bu ihtiyarı evde koysaydın da, onun yanına biz gitseydik ya?!” diyerek saygı ve nezaket göstermiş, (Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 160, VI, 349-350.) böylece yaşlı/engelli birisine karşı sergilenmesi gereken tavrı bizlere öğretmiştir. Hadislerde görme engelli bir kimseye yol göstermenin, sağır ve dilsizle ilgilenmenin, onlara yardımcı olmanın sadaka olduğu belirtilir ve bu tür olumlu davranışlar kişiye sevap kazandırır. Yükünü yüklemeye veya aracına/bineğine binmeye çalışan bir engelliye yardımcı olmak da bir sadakadır. Hz. Peygamber herhangi bir âmânın yoluna engel olanları kınamış, onları yoldan saptıranları, kasten yanlış yola yönlendirenleri lanetliler içerisinde telakki etmiştir. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 169, 217, 309, 317, 350.) Hz. Peygamber’den gelen bu uyarılar, dikkate alınması gereken ciddi uyarılardır.

Öncelikle engellilerin de bir insan olduğunu düşünmek ve onlara insanca muamelede bulunmak insanlık gereğidir. Onları dışlamak, küçümsemek, onlarla alay etmek ve onları kırıcı davranışlarda bulunmak İslam’ın prensipleriyle bağdaşmaz. Onlara saygı göstermek ve değer vermek, onların durumlarına göre ve onların cadde, sokak ve devlet dairelerine rahat girip çıkmalarını sağlamak, ulaşım vasıtalarını kullanmada kolaylaştırıcı düzenlemeler yapmak, yaşadıkları konutları kendi durumlarına, ihtiyaçlarına göre dizayn etmek, camilere rahatça girip çıkmalarını sağlayıcı kolaylıkları getirmekle olur. O halde toplum da, engelli olan insanlara karşı titiz ve anlayışla hareket etmeli, onlara karşı azami derecede kolaylıklar göstermelidir. Başa gelen bir sıkıntı veya beladan dolayı ölümün temenni edilmesini hoş görmeyen Hz. Peygamber, hadislerinde insanın hastalık, sakatlık, bedensel-ruhsal olarak kendisine isabet eden her türlü sıkıntıya düşmesi, günahları için bir bağışlanma ve ahirette ecir almaya bir sebep olacağını ifade etmektedir: “Allah, batan bir diken de dahil olmak üzere, başına gelen her bir musibet sebebiyle Müslümanın hatalarını (günahlarını) örtmekle kalmaz, onu bir derece de yükseltir.” (Müslim, Birr, 46-47.)

Dış dünyayı görememe/körlük ve buna bağlı olarak kendi hizmetlerini yapamama durumu en sıkıntılı özür çeşitlerinden biridir. Görme engeli olan bir kişi, bu sıkıntısına katlanır ve sabrederse kendisine hadislerde cennet vaad edilmektedir. Kutsi bir hadiste Yüce Allah’ın şöyle buyurduğunu ifade etmiştir: “Ben kulumu –iki gözünü kastederek- iki sevgilisiyle imtihan ettiğimde o buna sabrederse, iki göze bedel olarak ona cenneti veririm.” (Buhâri, Merdâ, 7.) Her ne durumda olursa olsun bu hayatın geçici, dolayısıyla sıkıntısının sayılı günlerden ibaret olduğu için bir gün biteceğini düşünen, kendisinin bir kul olduğu bilinciyle sabretmesini ve şükrünü eda etmesini bilen kişi, bu dünyada çektiği sıkıntıların karşılığını âhirette alacaktır.

Kısaca toplum olarak engellilere karşı hoşgörü, anlayış, şefkat ve merhametle yaklaşılmalıdır. Onları hor görmek, aşağılamak, dışlamak, küçümsemek, onlara ilgisiz kalmak, yardım etmemek gibi olumsuz tavırlar içerisinde olmak insani ve ahlaki değerlerle bağdaşmaz. Hadislerde engelliler, yaşadıkları zorluk ve sıkıntılara karşı metânet, sabır ve şükür ile hareket ettikleri takdirde kendilerine kimi yerde günahlarının affedileceği, kimi yerde cennetle ödüllendirilecekleri şeklinde müjdelerin verilmesi dikkat çekicidir. Bu mükâfatların büyüklüğü sahip oldukları özürlerin büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Hz. Peygamber’den nakledilen bu tür mesajları öğrenen inançlı bir engelli, yaşama dört elle daha bir sarılacak, hayata daha umutla ve sevinçle bağlanacaktır.

Kaynak: Dib Yayınları                                                                                                             Hazırlayan: Gülhanım IŞIK- Bilecik Müftülüğü -İl Vaizesi